ศูนย์ข้าวชุมชน เป็นองค์กรชาวนาที่กรมการข้าว และกรมส่งเสริมการเกษตร ได้ร่วมกันดำเนินการส่งเสริมสนับสนุนให้มีการรวมตัวกันเพื่อดำเนินการพัฒนาการผลิตข้าว โดยใช้กลยุทธ์หลักที่สำคัญคือ การผลิตและกระจายเมล็ดพันธุ์ข้าวคุณภาพดีในชุมชน รวมถึงเป็นศูนย์กลางการถ่ายทอดเทคโนโลยีการผลิตข้าว มุ่งเน้นให้ชาวนามีความรู้ ความสามารถในการพัฒนาตนเอง อันนำมาสู่การพึ่งพาตนเองได้ ภายใต้ปรัชญาเศรษฐกิจพอเพียงของพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวฯ ศูนย์ข้าวชุมชนจัดตั้งขึ้น ในปี 2543 โดยกรมส่งเสริมการเกษตร ภายใต้ชื่อ “ศูนย์ส่งเสริมและผลิตพันธุ์ข้าวชุมชน” จากปัญหาการขาดแคลนเมล็ดพันธุ์ข้าวที่มีคุณภาพของเกษตร เนื่องจากเมล็ดพันธุ์เป็นปัจจัยพื้นฐานที่สำคัญในการผลิตพืชและพัฒนาการเกษตรของประเทศไทย ในบรรดาเทคโนโลยีในการผลิตที่เหมาะสม เช่น การใช้พันธุ์ที่ดี ปุ๋ยเคมี ยาเคมี การเขตกรรมต่างๆ นั้น การเลือกใช้พันธุ์ที่ดีเป็นวิธีที่จะเพิ่มผลผลิตของเกษตรกร โดยเสียค่าใช้จ่ายน้อยที่สุด นอกจากนี้พันธุ์พืชที่ดียังมีผลให้คุณภาพของผลิตผลที่ดีขึ้นทำให้เกษตรกรจำหน่ายได้ราคาที่สูงขึ้นไปด้วย
ทั้งนี้ ศูนย์ข้าวชุมชน เป็นองค์กรของชาวนาที่มีการรวมกลุ่มเพื่อจัดทำกิจกรรมร่วมกันในการพัฒนาข้าวของชุมชน โดยมีวัตถุประสงค์หลักเพื่อผลิตและกระจายเมล็ดพันธุ์คุณภาพดีในชุมชนให้ทั่วถึงและต่อเนื่อง เป็นศูนย์กลางการถ่ายทอดเทคโนโลยีการผลิตข้าว และเป็นศูนย์กลางการพัฒนาข้าวของชุมชน ด้วยความที่เป็นศูนย์ที่เข้มแข็งมีการจดทะเบียนเป็นวิสาหกิจชุมชนในการผลิตเมล็ดพันธุ์ข้าวจำหน่าย หลังจากที่มีการจัดตั้งกรมการข้าวขึ้นเป็นส่วนราชการในสังกัดกระทรวงเกษตรและสหกรณ์ กรมการข้าวจึงได้กำหนดแนวทางการพัฒนาการผลิตและการพัฒนาชาวนาตามยุทธศาสตร์ข้าวปี 2549-2551 ในการพัฒนาศูนย์ส่งเสริมและผลิตพันธุ์ข้าวชุมชนให้เป็น “ศูนย์ข้าวชุมชน” โดยเน้นให้เป็นศูนย์กลางการพัฒนาการผลิตและกระจายพันธุ์ข้าวในชุมชน เป็นศูนย์กลางการพัฒนาการผลิตข้าวคุณภาพดีในชุมชนและเป็นศูนย์กลางการพัฒนาองค์กรชาวนาในชุมชนโดยเน้นการสร้างการมีส่วนร่วมของหน่วยงานและองค์กรในระดับท้องถิ่น เพื่อเป็นฐานในการผลิตข้าวของประเทศต่อไป
ปัจจุบันมีศูนย์ข้าวชุมชนที่มีความเข้มแข็งกว่า 2,000 แห่ง ประกอบกับการปรับโครงสร้างการผลิตข้าวของกระทรวงเกษตรฯ ซึ่งเป็นแนวนโยบายที่จะแก้ปัญหาเรื่องข้าวในระยะยาวให้กับชาวนาทั้งระบบ นายอนันต์ สุวรรณรัตน์ อธิบดีกรมการข้าว จึงได้ดึงเครือข่ายศูนย์ข้าวชุมชนเข้ามาเป็นอีกหนึ่งกลไกขับเคลื่อนนโยบายนาแปลงใหญ่สู่ความเข้มแข็ง เพื่อปรับปรุงประสิทธิภาพการผลิตและคุณภาพผลผลิตข้าวของชาวนาด้วยการการลดต้นทุน เพิ่มผลผลิตและคุณภาพข้าว โดยมีการพัฒนากรรมวิธีการปลูกข้าวแบบประณีตและนำชุดเทคโนโลยีที่เหมาะสมมาใช้ รวมทั้งมีการนำเครื่องจักรกลการเกษตรมาใช้ในกระบวนการผลิตเพื่อลดต้นทุนการผลิตข้าวของชานาให้ชาวนาสามารถผลิตข้าวได้ผลผลิตสูง มีคุณภาพดีที่ผ่านการตรวจรับรองมาตรฐาน (GAP) และสามารถกระจายผลผลิตและขายได้ในราคาสูงกว่าข้าวปกติในท้องตลาด โดยจะมีการขับเคลื่อน การดำเนินงานในพื้นที่นาขนาดใหญ่ในโครงการนาแปลงใหญ่ ที่ชาวนามีส่วนร่วมในการดำเนินงานสอดคล้องกับการดำเนินงานของศูนย์ข้าวชุมชนที่มีอยู่ทั่วประเทศ
